دانستنی های دارویی خانواده (1)

یکی از مسایل اساسی که بهداشت و سلامت جامعه را تهدید می‌کند، تهیه و توزیع برخی اقلام دارویی و درمانی توسط مراکز غیر ذیصلاح است که می‌تواند تا حد زیادی سلامت جامعه را به مخاطره بیندازد و سایر اماکن نظیر سوپرمارکتها، دستفروش‌ها و مراکز غیرقانونی صلاحیت این کار را ندارند. چرا که داروهای رسمی کشور با گزینش کارشناسان خبره، همچنین رعایت نکات ایمنی و سلامت انتخاب می‌شوند و به همین جهت ایمنی و سلامت داروها، مواد اولیه دارویی و ترکیبات خارجی ویتامینی، آرایشی، رژیمی و پروتئینی موجود در مغازه‌ها و سوپرمارکت‌ها که به صورت غیرمجاز در بازار عرضه می‌شوند، نامطلوب و برای سلامتی خطرناک است. در صورتی که مواد اولیه و اثربخش داروهای ساخت داخل به طور مرتب مورد کنترل و بررسی کارشناسان قرار می‌گیرد و به همین جهت توصیه می‌شود بیماران برای تهیه داروهای مورد نیاز خود به نکات ذیل توجه نمایند:

- هنگام خرید هرنوع ترکیب خوراکی یا دارویی حتماً به تاریخ اعتبار آن دقت کنید.
2- گرانی دارو و یا ترکیبات ویتامینی که در مراکز غیرمجاز ارایه می‌شوند، نشان از کیفیت مطلوب آنها نیست.
3- ترکیبات گیاهی، رژیمی لاغری یا چاقی هم می‌توانند همانند سایر داروها برای سلامتی مضر و خطرناک باشند.
4- رنگ و طعم ترکیبات دارویی، آرایشی و غذایی غیرمجاز می‌توانند ایجاد مسمومیت و سرطان نمایند.
5- پزشکان و کارشناسان دارویی اندازه مصرف داروی شما را متناسب با سن، وزن، جنس و شرایط شما تعیین می‌کنند.

اشکال مختلف دارو

برای تجویز آسان و صحیح دارو، اغلب داروها به اشکال ویژه و معینی تولید و عرضه می‌شوند. در بسیاری از فرآورده‌های گوناگون دارویی برخی مواد غیر مؤثر و افزودنی به ماده اصلی و مؤثر دارویی اضافه می‌شود تا سبب ثبات، پایداری و طولانی شدن عمر دارو یا ایجاد طعم و رنگ مطبوع گردد. متداول‌ترین اشکال فرآورده‌های دارویی برای آشنایی بیشتر به طور اختصار در ادامه آورده شده‌اند:

1- اشکال خوراکی دارو

قرص (Tablet) : متداولترین شکل مصرف داروها که محتوی مواد مؤثر دارویی به صورت جامد، فشرده شده و غالباً گرد یا بیضی است. انواع گوناگونی از قرص مانند روکش دار، خط دار و آهسته رهش وجود دارند.
کپسول (Capsule): در این شکل دارویی، ماده مؤثر به صورت پودر یا مایع در داخل یک پوشش ژلاتینی استوانه‌ای شکل قرار گرفته است. این پوشش پس از مصرف خوراکی، در داخل دستگاه گوارش باز و ماده دارویی رها می‌شود.
پودر (Powder): در این شکل دارویی، ماده مؤثر به صورت پودر و معمولاً به مقادیر معین داخل بسته‌هایی بسته‌بندی شده است که غالباً به هنگام مصرف باید در داخل آب یا مایعات دیگر حل شود.
شربت (Syrup): شربت‌های دارویی محلول‌های غلیظ قندی محتوی ماده دارویی بوده که ترکیبات نگهدارنده و طعم دهنده نیز به آنها افزوده شده است.
الگزیر(Elixir): این شکل مایع دارو، محلولی از یک ماده دارویی در مخلوط شربت قند حاوی الکل است.
محلول خوراکی (Oral liquid): این شکل دارویی از حل کردن ماده مؤثر دارو در یک حلال و افزودن برخی مواد، نظیر طعم‌دهنده‌ها تولید می‌شود.
سوسپانسیون (Suspension): در این فرآورده‌ها، ذرات ریز جامد دارو در یک مایع (معمولاً آب) به صورت تعلیق درآمده اما حل نشده‌اند، بنابراین ته نشین می‌شوند.
قطره خوراکی (Oral Drop): شکل مایع دارو به صورت محلول یا سوسپانسیون که در حجم کم تولید و عرضه می‌شود. در اغلب موارد قطره‌های خوراکی به هنگام مصرف، در آب یا مایعات رقیق می‌شوند.

2- اشکال موضعی دارو

این اشکال دارویی برای استفاده از ماده مؤثر بر روی پوست بدن یا برخی سطوح دیگر نظیر چشم، گوش، بینی، مخاط دهان و یا مقعد تولید می‌شوند. در اغلب موارد این فرآورده‌ها برای ایجاد تأثیرات موضعی و محدود به آن ناحیه مبتلا مانند پوست، گوش و مقعد استفاده می‌گردند، زیرا ورود آن داروی خاص به جریان خون ضرورتی نداشته یا نامطلوب است. در بعضی موارد فرآورده‌های موضعی طوری طراحی و تولید شده‌اند که با استفاده از آنها ماده مؤثر دارویی از راه پوست یا مخاط بدن جذب و وارد جریان خون شده، در نهایت ایجاد تأثیرات عمومی در بدن می‌نمایند؛ مانند شیافهای مسکن و برگه (پچ) های پوستی نیتروگلیسیرین.
پماد (Ointment): یک فرآورده موضعی چرب است، برای استفاده موضعی دارو بر روی منطقه‌ای از بدن یا به عنوان محافظ و یا نرم کننده مصرف می‌شود.
کرم (Cream): این فرآورده شبیه پماد و فاقد پایه چرب است، در نتیجه راحت‌تر روی پوست پخش و جذب می‌شود. اغلب فرآورده‌های آرایشی – بهداشتی و مرطوب کننده به این شکل عرضه می‌شوند.
ژل (Gel): فرآورده نیمه جامد امولسیونی و یا سوسپانسیونی است که در مصرف آن بر روی پوست احساس خنکی حاصل می‌شود.
لوسیون (Lotion): شکل مایع دارو به صورت محلول یا سوسپانسیون که در حجم کم و غالباً در بسته بندی دارای قطره چکان و یا افشانه (اسپری) تولید و عرضه می‌شود. انواع مختلفی از قطره‌ها نظیر قطره‌های چشمی، قطره‌های گوشی، قطره‌های بینی، قطره‌های موضعی و قطره‌های خوراکی وجود دارد. بسیاری از قطره‌ها به ویژه قطره‌های چشمی به صورت استریل تولید و بسته‌بندی می‌شوند.
برچسب پوستی (Transdermal patch): این فرآورده به شکل یک برگه چسبناک پوستی آغشته به دارو بر روی پوست ناحیه‌ای از بدن چسبانده می‌شود. ماده دارویی به تدریج با عبور از پوست جذب عروق زیر پوست شده و در سراسر بدن توزیع می‌‌شود. مانند برچسب‌های نیتروگلیسیرین یا هورمون‌های استروژنی.
یاف (Suppository): شکل جامد، مخروطی و فشنگ مانند فرآورده دارویی است که به سهولت از راه مقعد (شیاف مقعدی یا رکتال) یا مهبل (شیاف مهبلی یا واژینال) استعمال می‌شود. ماده مؤثر دارویی به تدریج در مخاط مقعد یا مهبل رها و جذب شده در نتیجه تأثیرات موضعی و در برخی موارد عمومی دارو حاصل می‌شود.

3- اشکال استنشاقی دارو

متداول‌ترین اشکال استنشاقی داروها به صورت اسپری (اینهالر یا پافر) و کپسول‌های استنشاقی است. اسپری یا افشانه، فرآورده‌های محلول یا سوسپانسیون تحت فشار دارو در یک محفظه می‌باشند که باهر بار فشار (یک پاف) مقدار مشخصی از دارو از داخل محفظه به درون بینی یا دهان و در نتیجه مجاری هوایی رها می‌شود. این فرآورده‌ها عمدتاً به صورت موضعی بر روی مخاط تنفسی تأثیر می‌گذارند.

4- اشکال تزریقی دارو

شکل تزریقی داروها به صورت مایع، پودر مایع یا پودر آماده حل شدن در ظروف کوچک غالباً شیشه‌ای استریل و فاقد آلودگی می‌باشند. این داروها نهایتاً به صورت محلول یا سوسپانسیون در یک مایع تزریق می‌شوند. اکثر داروهای تزریقی امروزه به صورت آمپول (Ampule) تک دوزی تولید و توسط سرنگهای استریل یک بار مصرف تزریق می‌گردند.
البته برخی از داروهای تزریقی هنوز به شکل ویال (Vial) چند دوزی در ظروف بزرگتر برای چندین تزریق عرضه می‌شوند که جهت جلوگیری از رشد میکروب‌ها مواد مخصوصی نیز به آنها افزوده می‌گردد.
فرآورده‌های حجیم تزریقی نیز مانند انواع سرم‌ها و محلول‌های تزریقی جهت مصارف مختلف تولید و عرضه می‌شوند.

روش مصرف قطره و پماد چشمی

در مصرف داروهایی که برای درمان امراض چشمی تجویز می‌شوند باید کاملاً آگاهانه عمل کرد. لذا توجه به موارد زیر در مصرف قطره‌ها و پمادهای چشمی توصیه می‌شود:
1- ابتدا دستور مصرف دارو را مطالعه و سپس دستهای خود را بشویید. چنانچه ترشح یا دلمه‌ای بر روی پلک‌ها وجود دارد به آرامی آن را پاک سازید. بدین منظور از یک پنبه مرطوب استفاده کرده و همواره از گوشه داخلی چشم (مجاور بینی) به سمت خارج حرکت کنید.
2- جهت ریختن قطره، به داخل چشم یک دست را روی گونه خود قرارداده، پلک تحتانی را به آرامی پایین بکشید. سر را به عقب برده و درست بالای سرخود را نگاه کنید. با دست دیگر (در حالی که روی پیشانی قرار داده شده) تعداد تجویز شده قطره را در داخل پلک تحتانی چشم بچکانید. نوک قطره چکان را با چشم خود تماس ندهید. در صورت بسته شدن چشم یا بیرون ریختن قطره، کار را تکرار نمایید.
3- پس از چکاندن قطره، چشم خود را به آرامی ببندید. در مورد قطره‌هایی که اثرات عمومی بر بدن دارند باید به مدت 30 تا 60 ثانیه فشار ملایمی بر گوشه داخلی چشم وارد آورید. (در مورد این قطره‌ها از پزشک خود توضیح بخواهید).
4- در صورت لزوم پد چشمی تازه‌ای را بر روی کل چشم خود قرار داده و طوری چسب بزنید که به چشم فشار وارد نکند.
5- برای چکاندن قطره در چشم کودکان صورت را کمی در جهت مخالف چشم مورد نظر بچرخانید. قطره را در گوشه داخلی چشم (مجاوربینی) بچکانید تا تجمع یابد. هرگاه کودک چشم باز کند قطره به سطح چشم راه خواهد یافت.
6- استفاده از پمادهای چشمی نیز مشابه روش فوق بوده، پس از پایین کشیدن پلک، نوار باریکی از پماد در امتداد لبه تحتانی پلک از گوشه داخلی به گوشه خارجی بکشید. چشمان خود را ببندید و با یک حرکت چرخشی ملایم دارو را پخش نمایید.

روش مصرف قطره گوش

در مصرف داروهایی که برای درمان امراض گوش تجویز می‌شوند باید کاملاً آگاهانه عمل کرد. لذا توجه به موارد زیر درخصوص مصرف قطره گوش توصیه می‌شود:
1- ابتدا دستور مصرف دارو را مطالعه و سپس دستهایتان را بشویید در صورتی که قطره در یخچال نگهداری شده است آن را به مدت نیم ساعت در جیب خود گذاشته یا چند دقیقه زیر آب گرم شیر نگاه دارید.
2- در صورت وجود جرم، دلمه یا ترشح در گوش ابتدا آن رابه وسیله یک دستمال مرطوب تمیز نمایید. چنانچه جرم یا ترشح، قسمت خارجی مجرای گوش را مسدود نموده است با یک گوش پاک کن و با احتیاط کامل آن را خارج نمایید.
3- بر روی صندلی یا در حالت درازکش به پهلو، گوش مورد نظر را بالاتر قرار دهید. در مورد بزرگسالان باید لاله گوش به سمت بالا و عقب و در کودکان زیر 3 سال به سمت پایین و عقب کشیده شود تا مجرای گوش وضعیت مستقیم پیدا کند.
4- قطره چکان را به فاصله 1 سانتی‌متر بالای مجرا نگه داشته و تعداد قطره‌های لازم را به داخل مجرا بچکانید. به مدت 3-2 دقیقه در این وضعیت ثابت بمانید. زایده جلویی گوش را به آرامی ماساژ یا فشار دهید.
5- ممکن است پزشک از شما بخواهد که تکه‌ای پنبه در قسمت خارجی گوش خود قرار دهید. این پنبه را وارد مجرای گوش نکنید.
6- در صورت لزوم پس از 15 دقیقه، همین مراحل را در مورد گوش سمت دیگر تکرار نمایید.
منبع: www.behdasht.gov.ir